Het mondiale encryptiedebat: Nederland laatste der Mohikanen?
Niet zozeer de voortdurende stroom baanbrekende onthullingen van klokkenluider Edward Snowden plaatst het onderwerp encryptie wereldbreed op de politieke agenda, het zijn vooral de terroristische aanslagen in het westen. Telkens weer. New York, Londen, Madrid, Parijs en recent Brussel.
Het geruchtmakende juridische wapengekletter tussen de FBI en Apple Inc. - ingegeven door eveneens een jihadistische aanslag, in San Bardino, Californie - oogde in toenemende mate een schijnvoorstelling. Dat had alles te maken de visie van experts. Federale agenten beschikken direct of indirect over voldoende technische kennis en mogelijkheden om een heuse iPhone 5c te kraken; nog los van de discussie of informatie opslagen in iCloud gemakkelijk (voor Apple) toegankelijk is. Mogelijk is in ieder geval de eerste aanname op werkelijkheid gestoeld, nu de versleutelde gegevens kennelijk zijn ontsloten en de procedure daarmee van de baan is. Was het dan toch geen proefproces?
Ondertussen mengde vriend en vijand zich in het debat. Terwijl bijvoorbeeld Microsoft zich faliekant achter Apple schaarde, koos Bill Gates juist voor de FBI: Apple moet meewerken. Later nuanceerde hij zijn stelling enigszins. En wij dan? Nederland heeft begin dit jaar een buitengemeen ferm en in sommige kringen ongetwijfeld omstreden standpunt over encryptie ingenomen. Eigenlijk gaat het om meersporenbeleid. Een. Op dit moment vindt het kabinet het 'niet wenselijk om beperkende wettelijke maatregelen te nemen ten aanzien van de ontwikkeling, de beschikbaarheid en het gebruik van encryptie binnen Nederland.' Twee. Het kabinet zal zowel deze conclusie als de hieraan ten grondslag liggende afwegingen internationaal verkondigen. Drie. De minister van Economische Zaken zal sterke encryptie bevorderen, in lijn met een amendement ter zake op de begroting van EZ. Keuzes, die niets aan duidelijkheid te wensen overlaten.
Hoe anders was de politieke stemming in Den Haag vier jaar geleden. Verdachten van het bezit en de handel in kinderpornografie of van terroristische activiteiten kunnen straks verplicht worden mee te werken aan het openen van versleutelde bestanden op hun computer, aldus minister Opstelten (V&J) in 2012. Een wetsvoorstel was in de maak. Met de nieuwe maatregel kwam de bewindsman tegemoet aan een wens van Tweede Kamerleden. De opsporingspraktijk heeft namelijk behoefte aan de mogelijkheid van een ‘decryptiebevel’ omdat encryptie door verdachten toeneemt, vooral binnen kinderpornonetwerken.
Moeite met deze maatregel had Opstelten niet. Het gaat immers om strafbaar gedrag dat de geestelijke gezondheid en lichamelijke integriteit van slachtoffers ernstig kan aantasten. Daar komt bij dat een verdachte die zich zo heeft ingespannen om zijn activiteiten voor de buitenwereld te verhullen, rekening moet houden met de inzet van zwaardere middelen door de overheid om de burgers te beschermen, zo luidde de redenering. En volgens wetenschappelijk onderzoek is onder bepaalde strenge voorwaarden een 'ontsleutelplicht' kennelijk verenigbaarheid met het in artikel 6 van het EVRM opgenomen nemo-teneturbeginsel. Dat betreft een uiterst cruciaal strafvorderlijk principe: verdachten kunnen niet verplicht worden mee te werken aan hun eigen veroordeling.
Nu waait de wind dus uit diametrale hoek. Interessant is de motivering van het kabinet. Veel succes met toegang tot versleutelde gegevens valt vandaag niet te verwachten, omdat onder meer leveranciers, die informatie van hun klanten verwerken, er zelf niet bij kunnen. Alleen de klant heeft immers de sleutel. Een andere afweging ziet toe op het risico dat digitale achterdeurtjes met zich meebrengen: systemen worden kwetsbaar en dat opent letterlijk de deur voor misbruik door criminelen, terroristen en buitenlandse inlichtingendiensten.
Je kunt zeggen dat Nederland zich pragmatisch opstelt - ingegeven door de stand der informatietechniek en de gewoonten en gebruiken in de ICT-sector - en zich minder door een fundamentele, grondrechtelijke benadering van het dilemma laat leiden. Ongeacht de motivering, het encryptiestandpunt van het kabinet staat onverkort fier. Laten we hopen dat Nederland ter zake niet de laatste der Mohikanen wordt; niet in Europa en niet in de wereld.
Mr. V.A. de Pous